Grágæs (Anser anser)

Útbreiðsla

Grágæs verpur í Evrópu og Asíu austur til Kína og er hér algengur og útbreiddur varpfugl á láglendi. Hún er hlutfallslega algengust í hrísmýrum og öðru mýrlendi og á grónum áreyrum við stórfljót á NA- og Austurlandi (Tómas G. Gunnarsson o.fl. 2008) og í Breiðafjarðareyjum (Þorvaldur Björnsson, pers. uppl.). Er farfugl að mestu og heldur til á Bretlandseyjum á vetrum.

Stofnfjöldi

Stofninn hefur verið vaktaður á Bretlandseyjum síðan um 1960 og einnig hérlendis síðan 2004 eftir að utanferðir fuglanna drógust fram á haustið. Grágæsum fjölgaði hratt fram undir 1990, fækkaði þá nokkuð, fjölgaði síðan í fyrra horf. Stofnstærð hefur lítið breyst frá 2000 og verið um eða innan við 100 þúsund fuglar samkvæmt talningum um miðjan nóvember ár hvert (Mitchell 2016).

Válistaflokkun

LC (ekki í hættu)

Forsendur flokkunar

Kynslóðalengd (IUCN): 11,6 árTímabil sem mat miðast við (3 kynslóðir): 1981–2016

Grágæs er ekki á Válista 2018 en var metin sem tegund í nokkurri hættu (VU) á válista árið 2000 enda hafði henni fækkað stöðugt (>20%) frá því um 1990 og fram yfir 2000. Þá tók henni að fjölga að nýju en hefur staðið í stað eða jafnvel fækkað á allra síðustu árum. Æ erfiðara er að meta stofninn eftir því sem far héðan dregst á langinn á haustin og varpfuglum fjölgar í Skotlandi. Grágæs uppfyllir því ekki lengur skilyrði til að vera á válista. Viðmið IUCN hafa einnig breyst. Nú er gerð krafa um meiri fækkun (30%) til að flokkast í nokkurri hættu á viðmiðunartíma sem einnig hefur verið lengdur (í 35 ár úr 21 ári) enda gert ráð fyrir lengra kynslóðabili en áður. Því er ólíklegt að grágæs lendi á válista á næstu árum, þrátt fyrir mikið veiðiálag, nema stofninn verði fyrir verulegum skakkaföllum. 

Hættuflokkar Alþjóðanáttúruverndarsamtakanna (IUCN)

Viðmið IUCN um mat á válista (pdf)

Eldri válistar

Válisti 2000: Grágæs var flokkuð sem tegund í nokkurri hættu (VU).

Verndun

Grágæs er friðuð samkvæmt lögum nr. 64/1994 um vernd, friðun og veiðar á villtum fuglum og villtum spendýrum.

Veiðirétthafa er heimilt að taka grágæsaregg, en þá skulu eigi færri en tvö egg skilin eftir í hreiðri.

Samkvæmt reglugerð 456/1994 er heimilt er að veiða grágæs frá 20. ágúst til 15. mars.

Válisti

Ferns konar mikilvæg svæði koma til álita fyrir grágæs, þ.e. varpsvæði, vetrarstöðvar, viðkomustaðir (sjá kort 1 og 2) og fjaðrafellistöðvar (sjá kort 3), og skarast þau mörg hver.

Hliðstæð vandkvæði eru að meta þýðingu einstakra varpsvæða fyrir grágæsir og eiga við um álft og heiðagæs því hlutfall varppara er óþekkt. Hér er gert ráð fyrir að ²/3 stofnsins séu varpfuglar, sbr. vinnureglu Wetlands International (2016). Aðeins eru tölulegar upplýsingar sem nægja til að flokka tvö mikilvæg varp­svæði grágæsar (sjá töflu 1). Væntanlega má hér bæta við Skagafirði og Suðurlandsundirlendi.

Grágæsir hafa til skamms tíma verið algerir farfuglar en staðbundinn stofn byggðist upp á Innnesjum eftir 1960, afkomendur gæsa á Tjörninni í Reykjavík. Nokkur þúsund fuglar hafa haldið til vetrarlangt á kornökrum í Melasveit og á Suðurlandi á undanförnum árum og voru þeir flestir í janúar 2017 eða um 11 þúsund (Náttúrufræðistofnun vetrarfugla­talningar, Tómas G. Gunnarsson, óbirt heimild).

Grágæs dreifist mjög víða um ræktarland á vorin og virðast varpfuglar dreifast fljótlega í varplöndin (Halldór Walter Stefánsson 2016). Síðsumars og á haustin safnast hún hins vegar á færri staði og er þá oft í mjög stórum hópum (allt að 8.000 fuglar, Náttúrufræðistofnun Íslands, óbirt gögn). Yfir 40% stofnsins hafa t.d. viðdvöl á Suðurlandsundirlendi í október (sjá töflu 2)

Margir fjaðrafellistaðir hafa verið alþjóðlega mikilvægir fyrir grágæs (sjá kort 3) og hafa um 30% stofnsins fellt þar fjaðrir frá aldamótum (sjá töflu 3).

IBA viðmið – IBA criteria:

A4 i: Evrópa = 13.000 fuglar/birds; 4.333 pör/pairs (Wetlands International 2016, uppfært/updated)

B1 i: Ísland/Bretlandseyjar = 1.000 fuglar/birds; 333 pör/pairs (Wetlands International 2016, uppfært/updated)

Myndir

Höfundur

Kristinn Haukur Skarphéðinsson maí 2017, júní 2018, október 2018