Náttúruminjaskrá

Hér eru settar fram tillögur að svæðum á framkvæmdaáætlun (B-hluta) náttúruminjaskrár út frá verndun vistgerða, fugla, sela og jarðminja. Samkvæmt 13. gr. laga um náttúruvernd skal umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra gefa út náttúruminjaskrá eigi sjaldnar en á fimm ára fresti. Náttúruminjaskrá skiptist í þrjá hluta sem auðkenndir eru sem A, B og C-hluti. A-hluti er skrá yfir náttúruminjar og svæði sem hafa verið friðlýstar eða friðaðar. B-hluti er framkvæmdaáætlun náttúruminjaskrár þ.e. skrá yfir þær náttúruminjar sem Alþingi hefur ákveðið að setja í forgang um friðlýsingu eða friðun á næstu fimm árum og C-hluti er skrá yfir náttúruminjar sem ástæða þykir til að friðlýsa eða friða. Í lögunum er lögð áhersla á að byggja upp skipulegt net verndarsvæða til að stuðla að vernd líffræðilegrar fjölbreytni, jarðbreytileika og fjölbreytni landslags.

Náttúrufræðistofnun Íslands annast skráningu náttúruminja og hefur umsjón með C-hluta náttúruminjaskrár og gerir tillögur um skráningar í hann í samráði við fagráð náttúruminjaskrár og gerir einnig tillögur um minjar sem ástæða þykir til að setja á framkvæmdaáætlun, þ.e. B-hluta. Að loknu því vali felur ráðherra Umhverfisstofnun að meta nauðsynlegar verndarráðstafanir á svæðum sem til greina kemur að setja á framkvæmdaáætlun og kostnað við þær. Í því ferli koma fram ýmsir aðrir hagsmunir sem geta haft áhrif á endanlegt val svæða en eru sem slíkir ekki grunnþættir í vali á svæðum til að viðhalda ákjósanlegri verndarstöðu vistgerða, vistkerfa eða tegunda. Að lokum mun Umhverfis-, orku- og loftslagsráðuneytið í samráði við ráðgjafanefnd leggja fram þingsályktunartillögu um verndun svæða.

Forsenda skilvirkrar náttúruverndar og sjálfbærrar nýtingar til að viðhalda ákjósanlegri verndarstöðu lífríkis og jarðminja er skipuleg skráning á náttúrunni, flokkun hennar, greining á lykilþáttum og vöktun þeirra. Nú eru í fyrsta skipti valin svæði á B-hluta náttúruminjaskrár samkvæmt nýjum lögum um náttúruvernd. Ákveðið var að leggja áherslu á val á svæðum út frá vistgerðum, fuglategundum og stigin fyrstu skref við val á jarðminjum í net verndarsvæða. Á seinni stigum var bætt við svæðum sem valin voru til verndar fossum og selum. Árið 2017 lauk úttekt á náttúru landsins út frá vistgerðum og fuglategundum þar sem skilgreindar voru vistgerðir og jafnframt sett fram endurskoðað mat á stofnstærð fugla og skilgreind alþjóðlega mikilvæg fuglasvæði. Á grundvelli þeirrar vinnu voru svæði valin til að ná fram fyrrgreindum verndarmarkmiðum og koma á fót neti verndarsvæða fyrir tilteknar vistgerðir og fugla.

Auk þess sem náttúruminjaskrá og framkvæmd hennar er kjarninn í náttúruvernd á Íslandi er hún einnig tæki til að uppfylla alþjóðlegar skyldur um vernd náttúrunnar. Sérstaklega var tekið mið af viðaukum við Bernarsamninginn þar sem eru tilgreindar þær tegundir og vistgerðir sem aðildarríki samningsins hafa orðið sammála um að eigi að njóta verndar. Eins var byggt á ályktun fastanefndar Bernarsamningsins nr. 6 um sérstakar ráðstafanir til að vernda búsvæði tiltekinna tegunda með stofnun griðasvæða, svo og Samningnum um vernd líffræðilegrar fjölbreytni. Ekki eru fyrir hendi alþjóðlegir samningar um vernd tiltekinna jarðminja með sama hætti og gildir um lífríki en litið var til þeirra aðferða sem notaðar eru í öðrum löndum og af alþjóðlegum samtökum svo sem ProGEO (The European Association for the Conservation of the Geological Heritage) og IUCN (International Union for Conservation of Nature).

Tillögur Náttúrufræðistofnunar Íslands að svæðum á B-hluta náttúruminjaskrár

Í apríl 2018 voru birt í allt 112 svæði sem valin voru í net verndarsvæða fyrir vistgerðir, fuglategundir og jarðminjar. Hverju svæði er lýst í stuttu máli á staðreyndasíðum þar sem fram koma forsendur fyrir vali svæðisins og aðrar grunnupplýsingar. Afmörkun svæða kemur fram á kortasjá. Innan stærri verndarsvæða voru í sumum tilfellum afmörkuð smærri svæði sem draga fram forgangsvistgerðir eða fuglategundir sem eru ekki einkennandi fyrir heildarsvæðið. Ekki er ætlunin að þau standi sem sjálfstæð verndarsvæði. Á það skal bent að við val á svæðum í net verndarsvæða fyrir vistgerðir og fuglategundir var horft á landið í heild og hvaða val á svæðum uppfyllir skilyrði um verndarþörf og ákjósanlega verndarstöðu án tillits til þess hvort ákveðin svæði væru friðlýst eða ekki. Mörg af þeim svæðum sem lagt er til að myndi net verndarsvæða fyrir tiltekna vistgerð eða fuglategund eru því innan svæða sem þegar eru friðlýst eða vernduð með sér lögum. Þegar svo háttar er því eingöngu verið að benda á sérstöðu svæðanna innan stærri heildar sem taka þarf tillit til t.d. í verndaráætlun fyrir viðkomandi svæði. Mörg svæði skarast einnig við aðrar náttúruminjar sem eru á núgildandi náttúruminjaskrá frá 1996. Þessa skörun má skoða í kortasjá.

Til að þrengja áherslur vegna svæðavals á náttúruminjaskrá voru valdar alls 31 forgangsvistgerð og 51 forgangsfuglategund. Við val á vistgerðum var litið til verndarmats hverrar vistgerðar, metið var mikilvægi vistgerðar fyrir æðplöntutegundir á válista og hvort vistgerðin sé á lista Bernarsamningsins yfir vistgerðir sem þarfnast verndar. Einnig var metið mikilvægi vistgerðar fyrir fjölbreytni fuglalífs og tegundir fugla sem Ísland ber ábyrgð á. Að lokum voru ógnir sem talið var að gætu haft áhrif á stöðu og þróun vistgerða metnar. Áhersla var á að greina meginógnir hverrar vistgerðar og byggir matið fyrst og fremst á þekkingu og mati starfsmanna Náttúrufræðistofnunar. Fuglategundir voru valdar út frá  þremur meginþáttum: (1) alþjóðlegri ábyrgð Íslands og þá miðað við að um 20% af Evrópustofni reiði sig á landið til varps eða komi hér við á ferðum sínum; (2) hvort tegundin sé á válista og er miðað við uppfærðan válista Náttúrufræðistofnunar sem gefinn var út 2018; og loks (3) hvort um sé að ræða forgangstegund Bernarsamningsins hvað varðar búsvæðavernd.

Við val á jarðminjum var litið til verndarmarkmiða fyrir jarðminjar í náttúruverndarlögum þar sem kemur fram að varðveita eigi skipulega heildarmynd af jarðfræðilegum ferlum og fyrirbærum sem gefa samfellt yfirlit um jarðsögu landsins og að vernda eigi jarðmyndanir sem eru sérstakar eða einstakar á lands- eða heimsvísu. Forsenda þess að ná fyrra markmiðinu er að fyrir liggi ítarleg skráning allra helstu jarðminja landsins, en svo er ekki sem stendur. Hér er því fyrst og fremst litið til þess markmiðs að vernda jarðmyndanir sem eru sérstakar eða einstakar á lands- eða heimsvísu. Við val á jarðminjum voru skoðuð þau svæði sem áður hefur verið lagt til að vernda, ásamt svæðum sem eru á fyrirliggjandi náttúruminjaskrá. Verndargildi þeirra var metið með tilliti til viðeigandi viðmiða og mest áhersla lögð á fágæti, vísindalegt gildi og upprunaleika. Þá voru metnar þær ógnir sem talið er að gætu haft áhrif á gildi þeirra. Að því loknu var svæðunum forgangsraðað með tilliti til verndargildis og ógna.

Viðbótarsvæði

Viðbótarsvæðum til verndar fossum og selum var bætt við á framkvæmdaáætlun og birt í desember 2020.

Alls voru 12 fossasvæði valin en fossar falla undir flokk jarðminja. Tillögur um verndun fossa byggðu á fossaskrá Náttúruminjaráðs og flokkun þeirra. Valdir voru allir fossar í efsta flokki sem ekki eru friðaðir. Við val á fossum sem ekki eru í efsta flokki var horft til landfræðilegrar dreifingar og yfirvofandi ógna. Innan skilgreindra fossasvæða eru gljúfur og gilbarmar, sem og að aðrir fossar í grennd við aðalfossinn, sem mynda hluta af landslagsheildinni. 

Selategundirnar tvær sem halda til við strendur Íslands eru á válista Náttúrufræðistofnunar. Þær eru jafnframt forgangstegundir Bernarsamningsins hvað varðar búsvæðavernd. Val svæða til verndar selum byggði á selatalningum Hafrannsóknastofnunar en selir eru taldir í látrum á hverju landsvæði og eru mörg talningasvæði innan hvers landsvæðis. Gengið var út frá tveimur meginreglum: (1) að á einhverjum tímapunkti yfir talningatímabilið (frá u.þ.b. 1980 til 2018) hafi landsvæði verið með meira en 10% af heildarstofninum; og (2) að látur innan talningasvæða hafi talið 100 eða fleiri seli. Alls voru lögð fram 19 svæði til verndar selum. Þar af fimm til verndar útsel.  

Viðbótarsvæðin eru mörg hver þau sömu og í fyrri tillögum eða þá að svæðin hafa verið stækkuð lítillega. Í heild er nú lagt til að 131 svæði fari á framkvæmdaáætlun náttúruminjaskrár til verndar vistgerðum, fuglum, selum og jarðminjum. 

Suðvesturland

Svæði km2 Land Ferskvatn Fjara Fuglar Selir Jarðminjar
Glymur 1,60 X
Álftanes-Skerjafjörður 31,40 X X
Hofsvík 0,70 X
Hvalfjörður 87,50 X X X
Elliðavatn 2,10 X
Elliðavogur-Grafarvogur 1,00 X
Blikastaðakró-Leiruvogur 5,30 X
Leirvogsvatn 5,10 X
Krýsuvíkurberg 8,70 X
Eldey 12,60 X
Öngulbrjótsnef 1,30 X
Kalmanstjörn-Garðskagi 12,90 X X
Vatnsleysuströnd 0,94 X
Tröllafoss 0,36 X

Vesturland

Svæði km2 Land Ferskvatn Fjara Fuglar Selir Jarðminjar
Snæfellsnes 184,30 X X
Breiðafjörður 2.930,52 X X X
Laxárdalsheiði 541,60 X
Reykhólar 0,50 X X
Grunnafjörður 14,00 X X
Andakíll 30,90 X
Ferjubakkaflói-Sólheimatunga 9,80 X X
Litla-Skarð 1,10 X
Lambeyrarkvísl 0,07 X
Oddauppsprettur 0,06 X
Mýrar-Löngufjörur 1.303,40 X X X X X
Akranes 1,00 X
Blautós 4,60 X X

Vestfirðir

Svæði km2 Land Ferskvatn Fjara Fuglar Selir Jarðminjar
Drangajökull 1.281,00 X
Kaldalón 33,20 X
Æðey 7,20 X
Hornstrandafriðland 637,40 X
Goðdalur 0,23 X X
Látrabjarg 18,20 X
Patreksfjörður-Djúp 51,70 X
Hærriöxl 0,00 X
Dýrafjörður 12,00 X
Önundarfjörður 6,90 X
Vigur 7,00 X
Borgarey 6,70 X
Reykjanes 3,00 X X
Ísafjarðardjúp 156,67 X
Furufjörður-Munaðarnes 116,49 X
Fossar í Rjúkanda, Hvalá og Eyvindarfjarðará 8,92 X

Norðvesturland

Svæði km2 Land Ferskvatn Fjara Fuglar Selir Jarðminjar
Orravatnsrústir 72,90 X
Kolufossar 0,50 X
Arnarvatnsheiði 1.875,60 X X X
Guðlaugstungur-Álfgeirstungur 398,50 X X
Grímstunguheiði-Blanda 369,60 X
Hóp-Vatnsdalur 157,00 X X X X
Skagi 552,70 X X X
Láglendi Skagafjarðar 184,90 X X X
Drangey 6,60 X
Málmey 14,60 X X
Fossar í Vatnsdalsá 3,74 X
Orravatnsrústir 28,90 X X
Húnaflói 188,80 X

Norðausturland

Svæði km2 Land Ferskvatn Fjara Fuglar Selir Jarðminjar
Leirhnjúkur-Gjástykki 144,00 X
Tjörnes 21,00 X
Aldeyjarfoss, Ingvararfoss og Hrafnabjargafoss 4,80 X
Melrakkaslétta 1.121,10 X X X
Öxarfjörður 229,60 X
Skoruvíkurbjarg 7,40 X
Langanesbjörg 29,60 X
Skjálfandafljót ofan Aldeyjarfoss 1.183,40 X
Herðubreiðarlindir 163,40 X
Búrfellshraun 50,60 X
Mývatn-Laxá 153,60 X
Vestmannsvatn 5,70 X
Grímsey 22,00 X
Hvanndalabjörg 3,80 X
Hrísey 31,10 X
Laufás 7,40 X
Svartá-Suðurá 19,10 X X
Tjörnes 6,40 X
Skeifárfoss á Tjörnesi 0,17 X

Austurland

Svæði km2 Land Ferskvatn Fjara Fuglar Selir Jarðminjar
Skarðsfjörður 58,80 X X X
Viðvíkurbjörg 11,50 X
Úthérað 464,65 X X X
Fjallsá-Fagurhólsmýri 112,40 X X
Ingólfshöfði 4,00 X
Skeiðarársandur 761,13 X X
Þvottárskriður-Hvalnesskriður 5,50 X
Lónsfjörður 28,90 X
Hornafjörður-Kolgríma 184,00 X X X
Vatnajökulsþjóðgarður 14.130,70 X X X X
Jökuldalsheiði 394,70 X
Dalatangi 0,56
Vattarnes 0,28 X
Skrúður 6,20 X
Fáskrúðsfjörður 117,70 X
Berufjörður 3,00 X
Papey 16,70 X
Álftafjörður 58,10 X X
Hengifoss og Litlanesfoss 1,33 X
Stuðlafoss og Stuðalagil 0,95 X
Álftafjörður-Hamarsfjörður-Papey 86,60 X
Papafjörður-Vigur 34,06 X

Suðurland

Svæði km2 Land Ferskvatn Fjara Fuglar Selir Jarðminjar
Veiðivötn-Vatnaöldur 1.253,00 X
Geysir 3,00 X
Sogið-Þingvallavatn 97,60 X
Stokkseyri-Eyrarbakki 44,56 X X X
Ölfusforir-Ölfusárós 55,20 X
Hengladalir 10,10 X X
Selvogur 6,00 X X
Lauffellsmýrar 55,90 X
Hólmsá 9,80 X
Torfajökull 514,70 X X
Veiðivötn 227,80 X
Þjórsárver 384,70 X X
Kerlingarfjöll 68,40 X X
Lambhagavatn 0,80 X
Skúmsstaðavatn 13,80 X X
Sauðholtsnes 17,70 X
Eystra-Gíslholtsvatn 1,40 X
Almenningur 4,10 X
Höfðaflatir 2,40 X
Laugarvatn-Apavatn-Brúará 44,30 X X X
Núpsstaðaskógur 15,70 X
Steinsmýrarflóð-Grenlækur 78,50 X
Mýrdalur 2,90 X
Svartárbotnar 0,18 X
Miklumýrar 35,70 X
Ytri-Rangá 34,20 X
Vestmannaeyjar 139,10 X X
Eystri-Rangá 1,10 X
Kvernufoss 1,28 X
Fossabrekkur 0,20 X
Grændalur 6,20 X X
Kúðafljót 44,30 X
Þjórsá 20,37 X