Alaskalúpína

Alaskalúpína (Lupinus nootkatensis) finnst í öllum landshlutum og hefur náð sér víða á strik í kringum þéttbýli. Lúpínan setur oftar en ekki mikinn svip á landslag og gróður og verður gjarnan ríkjandi tegund í gróðurfari.

Líffræði alaskalúpínu hefur verið rannsökuð nokkuð hér á landi og á vefsvæði NOBANIS-verkefnisins má lesa á ensku samantekt um vistfræði tegundarinnar (pdf).

Uppruni og útbreiðsla

Alaskalúpína vex villt í Norður‐Ameríku og er talin hafa verið flutt hingað til lands árið 1895 sem garðaplanta. Um miðbik síðustu aldar flutti Hákon Bjarnarson fyrrum skógræktarstjóri hingað til lands fræ og rætur af tegundinni frá Alaska og var þá byrjað að nýta hana til landgræðslu. Lengi vel var útbreiðsla tegundarinnar takmörkuð en einkum eftir 1990 jókst útbreiðslan og er alaskalúpína nú útbreidd um land allt. Þessar breytingar má rekja til ýmissa breytinga svo sem minni sauðfjárbeitar eftir 1980 og aukinnar notkunar alaskalúpinu til landgræðslu og skógræktar. Tegundin er nú við allmarga þéttbýlisstaði og á skógræktar- og landgræðslusvæðum en einnig þar sem land er friðað eða sauðfjárbeit lítil. Alaskalúpína hefur víða breiðst inn á hálf- eða vel gróið land og finnst einnig til fjalla og inni á hálendinu.

Einkenni og kjörlendi

Tegundin er stórvaxin og ná stönglar sums staðar ríflega 1,2 m hæð. Fræframleiðsla er mikil og geta fræ lifað í jarðvegi í nokkur ár en einnig eru dæmi um að alaskalúpina fjölgi sér með rótarskotum. Talið er að æviskeið plantna geti verið allt að 30 ár.

Alaskalúpína er af ertublómaætt og getur bundið köfnunarefni (N) úr andrúmslofti sem hún nýtir sér til vaxtar en skilar því einnig til jarðvegsins þegar plöntuhlutar hennar brotna niður og eykur þannig frjósemi jarðvegs. Þessi eiginleiki gerir henni mögulegt að dafna þar sem jarðvegur er rýr og aðrar plöntutegundir eiga erfitt uppdráttar. Vegna þessara eiginleika er alaskalúpínan öflug landgræðslujurt en á sama tíma er hún ráðandi tegund. Kjörlendi tegundarinnar eru melar, áreyrar og rýrt mólendi.

Áhrif á vistkerfi og menn

Þar sem alaskalúpínan nær sér á strik og myndar þéttar breiður breytir hún eiginleikum jarðvegs og gjörbreytir gróðurfari. Tegundin verður ríkjandi og tegundir sem fyrir voru hörfa flestar og þekja þeirra minnkar mikið. Einna helst ná skuggaþolnar og áburðarkærar grastegundir að dafna í lúpínubreiðunum. Þar sem alaskalúpínu er sáð eða nemur land á mjög gróðursnauðum og rýrum svæðum, eykst frjósemi jarðvegs og tegundum getur fjölgað.

Mögulegar aðgerðir

Hægt er að stemma stigu við útbreiðslu alaskalúpínu með nokkrum leiðum. Fyrsta skerfið skal snúa að því að koma í veg fyrir fræfall þar sem líftími frjæja er langur. Stakar plöntur er hægt að rífa eða grafa upp en þegar breiður eru stórar skal slá þar sem því er við komið. Þegar alaskalúpína er slegin stuttu fyrir fræfall hefur hún sett megnið af forðanum í fræframleiðslu og dregur þá mjög úr endurvexti. Beit hefur einnig mikil áhrif á vöxt og nýliðun plantna. Ávallt skal líta á úðun eiturs sem neyðarúrræði og hafa skal samráð við fagaðila áður en hafist er handa.

Kortlagning

Árið 2016 gaf Náttúrufræðistofnun út kort sem sýnir útbreiðslu lúpínu á landinu. Skipulega var farið yfir loftmyndir af öllu landinu til að leita að og merkja inn staðsetningu lúpínu utan þekktra vaxtarstaða. Notaðar voru loftmyndir sem teknar voru á árunum 1998–2015. Því næst var farið yfir þekkt lúpínusvæði í kortagrunni stofnunarinnar og færðar inn augljósar breytingar sem orðið höfðu á útbreiðslu frá fyrri kortlagningu. Landgræðsla ríkisins lagði til gögn um lúpínusáningar á landgræðslusvæðum og voru þau yfirfarin og breytingar á útbreiðslu lúpínu færðar inn.  Auk þessa var „Google-vegakort“ notað til að kanna svæði þar sem grunur lék á að lúpínu væri að finna með þjóðvegum en aðrar upplýsingar voru ekki um. Með þeim hætti fundust fjölmargir vaxtarstaðir lúpínu sem ekki komu fram á eldri loftmyndum.

Þar sem lúpína hafði myndað greinilegar samfelldar breiður voru þær teiknaðar upp sem flákar. Væri um margar og smáar breiður á sama svæði voru þær felldar inn í einn eða fleiri fláka. Í hverjum kortlögðum fláka var þekja lúpínu metin og hún kvörðuð. Í þeim tilvikum þar sem stakar eða örfáar lúpínuplöntur sáust á nýjum svæðum, án þess að hafa myndað samfelldar breiður, voru merktir inn á kortið punktar en flatarmál ekki reiknað. 

Útbreiðsla alaskalúpínu árið 2016

Nýtt útbreiðslukort alaskalúpínu og útreikningar á heildarflatarmál lúpínusvæða gefa allgóða en ekki tæmandi mynd af stöðu tegundarinnar hér á landi árið 2016. Lúpína þekur að lágmarki 314 km2. Langmest er hún á Suðurlandi (149 km2) og Norðausturlandi (100 km2) en í þeim landshlutum hefur henni mest verið dreift. Á Suðvesturlandi, einkum á höfuðborgarsvæðinu og í Reykjanesbæ, er einnig mikil lúpína (37 km2). Í öðrum landshlutum er lúpína snöggtum minni.

Loftmyndirnar sem kortlagt var eftir vor flestar teknar eftir árið 2000 og meirihluti mynda af þéttbýlustu láglendissvæðum landsins voru teknar eftir 2005. Lúpína breiðist hins vegar hratt út á svæðum þar sem hún hefur náð fótfestu og því skiptir miklu að vera með sem nýjastar loftmyndir til að fá rétta mynd af stöðunni. Vegna þessa má telja líklegt að um talsvert vanmat sé að ræða og jafnvel má áætla gróflega að flatarmál lúpínu í landinu sé hér vanreiknað um að minnsta kosti 20% þannig að hún þeki nær 400 km2 í stað 300 km2

Landshluti Flatarmál Fjöldi fláka Fjöldi punkta
Suðvesturland 36,8 7.903 6.548
Vesturland 9,9 1.418 801
Vestfirðir 4,8 507 159
Norðvesturland 7,3 326 195
Norðausturland 100,5 1.871 1.895
Austurland 5,4 841 721
Suðurland 149,3 4.972 8.767
Samtals 314,0 17.838 19.086

 

Suðvesturland

Útbreiðsla alaskalúpínu á Suðvesturlandi árið 2016Á Suðvesturlandi eru stærstu lúpínusvæðin ofan byggðar frá Mógilsá á Kjalarnesi um Mosfellsbæ, Hólmsheiði, Heiðmörk og suður í hraunin ofan Hafnarfjarðar. Þá er mikil og vaxandi lúpína frá Vogum um Keflavík og Miðnesheiði, út til Garðs og Hafna, og í nágrenni Grindavíkur. Á öllu þessu svæði er sauðfjárbeit nær engin lengur og fátt sem setur útbreiðslu lúpínunnar skorður nema beinar aðgerðir til að hefta hana. Fari fram sem horfir mun lúpína leggja undir sig stóran hluta Reykjanesskagans á næstu áratugum og öldum en gróður þar veitir henni lítið viðnám.

Vesturland

Útbreiðsla alaskalúpínu á Vesturlandi árið 2016Á Vesturlandi er mest um lúpínu í Hvalfjarðarbotni, á Hafnarmelum og við Skorradalsvatn. Í dölum Borgarfjarðar og út um Mýrar eru minni og dreifðari svæði með lúpínu, en þar hefur hún á nokkrum stöðum borist niður með ám svo sem með Langá á Mýrum, Norðurá og Hvítá í Borgarfirði. Á norðanverðu Snæfellsnesi er lúpína meðal annars við Hellissand, Ólafsvík, Stykkishólm og á skógræktarsvæði í Helgafellssveit.

Vestfirðir

Á Vestfjörðum er lúpínu einkum að finna við þéttbýlisstaði þar sem land hefur verið girt af til skógræktar og uppgræðslu, eins og fram kemur við Patreksfjörð, Bíldudal, Þingeyri, Flateyri, Bolungarvík, Ísafjörð og Hólmavík. Á Höfða í Dýrafirði er mikil lúpína í skógræktargirðingu sem þar er og mikil lúpína er við Ósafjörð sem gengur inn frá botni Patreksfjarðar. Víða á Vestfjörðum, svo sem á Barðaströnd og í Ísafjarðardjúpi, er að finna lúpínubletti með þjóðvegum sem gefa til kynna hvað koma skal á þeim svæðum. Það vekur sérstaka athygli að lúpínu er nú að finna í Leirufirði í Jökulfjörðum en þar er mikið kjörlendi sem lúpínan mun vafalítið breiðast um á næstu áratugum. Eins og víðar á Vestfjörðum er sauðfjárbeit þar engin og lúpínu því gefinn laus taumurinn.

Norðvesturland

Útbreiðsla alaskalúpínu á Norðvesturlandi árið 2016Á Norðvesturlandi er fremur lítið um lúpínu, en land er þar víðast vel gróið og sauðfjárbúskapur útbreiddur. Lúpínu er þar helst að finna á uppgræðslusvæðum við Sigríðarstaði í Vesturhópi og Þingeyrar í Vatnsdal, úti á Skaga, við Sauðárkrók og með Hjaltadalsá. Inni á Arnarvatnsheiði er skráður einn vaxtarstaður lúpínu í vegkanti norðvestur af Arnarvatni stóra, en þar hefur hún náð að þroska fræ og sá sér í um 550 m h.y.s. Einnig vex lúpína í uppgræðslugirðingu við Blönduvatn á Eyvindarstaðaheiði.

Norðausturland

Útbreiðsla alaskalúpínu á Norðausturlandi árið 2016Á Norðausturlandi er eitthvert mesta lúpínusvæði landsins á Hólasandi en þar var hafin stórfelld uppgræðsla með lúpínusáningum árið 1994 á 130 km2 afgirtu svæði. Samkvæmt kortlagningunni er sá hluti sandsins þar sem lúpínu er að finna um 68 km2 og var þekja lúpínu þar metin um fjórðungur. Önnur helstu lúpínusvæði í landshlutanum eru á Siglufirði, í Hrísey, á Hálsmelum í Fnjóskadal,  efst í Bárðardal, við Húsavík, í Kelduhverfi og Núpasveit. Á Norðausturlandi er þurrviðrasamt og lúpína verður þar ekki mjög gróskumikil eða þétt á melasvæðum inn til landsins. Skilyrði eru hins vegar betri fyrir hana í mólendi þar sem gamall og rakaheldinn áfoksjarðvegur er undir. Líklegt er að lúpína muni víða leggja slíkt land undir sig í landshlutanum á svæðum þar sem tekið hefur fyrir sauðfjárbeit.

Austurland

Útbreiðsla alaskalúpínu á Austurlandi árið 2016Á Austurlandi er útbreiðsla lúpínu nokkuð áþekk og á Vestfjörðum. Þar er lúpínu einkum að finna innan beitarfriðaðra svæða við þéttbýli frá Vopnafirði suður í Djúpavog. Kortlagningin gefur til kynna að lúpína sé mest í Seyðisfirði, Norðfirði, Eskifirði og Reyðarfirði. Nokkur lúpína er einnig á Úthéraði.

 

 

Suður- og Suðausturland

Útbreiðsla alaskalúpínu á Suður- og Suðausturlandi árið 2016Á Suður- og Suðausturlandi er meira um lúpínu en í öðrum landshlutum en þar hefur henni verið dreift á mörgum svæðum, einkum til uppgræðslu og með skógrækt. Helstu svæði þar sem lúpínu hefur verið sáð í stórum stíl eru í Selvogi, við Þorlákshöfn, á Haukadalsheiði, í Þjórsárdal, við Gunnarsholt á Rangárvöllum, á Markarfljótsaurum, Skógasandi og Sólheimasandi, á Mýrdalssandi og í Öræfum. Kortlagningin sýnir glöggt að lúpína hefur víða dreift sér niður með vatnsföllum á Suðurlandi og numið land á eyrum og í hólmum, eins og fram kemur við Hvítá, Þjórsá, Ytri-Rangá og Skeiðará. Í eða við þjóðgarða og friðlönd er lúpína við Þingvallavatn, í Þórsmörk, í Skaftafelli og við Svínafell í Öræfum.  Í Jökulheimum, undir Snjóölduhyrnu og við Hrauneyjarlón á vatnasviði Tungnaár. Þá eru þekktir vaxtarstaðir lengra inn á hálendinu, í Þverbrekknamúla, við Setrið austan Kerlingarfjalla, við Skrokköldu og við Gæsavötn. Í Vestmannaeyjum er talsverð lúpína á hrauninu sem rann í gosinu 1973 en einnig á eldra hrauni sunnan bæjarins.

Áhugavert er að setja flatarmál lúpínusvæða í samhengi við aðrar skyldar stærðir. Ef gert er ráð fyrir að lúpínu sé að finna á um 350 km2 lands samsvarar það um 0,3% af heildarflatarmáli landsins. Þau eru um 23% af flatarmáli birkiskóga (1510 km2), um 88% af flatarmáli ræktaðra skóga (400 km2) og um 32% af flatarmáli ræktaðra túna á landinu (1100 km2), samkvæmt upplýsingum frá Skógrækt ríkisins og Landbúnaðarháskóla Íslands. Rétt er að taka fram að sum lúpínusvæðanna eru innan skógræktarlands og er því um nokkra skörun að ræða.