N-Ameríka þar sem tegundin er talin upprunnin. Þaðan er hún oftast talin hafa borist til annarra heimshluta. Reyndar ber ekki öllum heimildum saman um það. Í Evrópu í Miðjarðarhafslöndum, norður til Bretlandseyja, Danmerkur og Svíþjóðar og austur í Rússland.
Ísland: Fágætur slæðingur í náttúrunni frá skrautfiskaræktun. Reykjavík, Kópavogur, Garðabær, Opnur í Ölfusi.
Lífshættir
Búrbobbi lifir í ferskvatni, lygnu og hægrennandi og lætur jafnvel bjóða sér allskyns drullubleytur. Hann er í eðli sínu suðrænn og má því telja víst að hér á landi sé hann háður jarðhitaáhrifum og volgu frárennsli frá okkur mönnum. Við þær aðstæður lifir hann veturinn af. Búrbobbi nærist á vatnaplöntum, rotnandi lífrænum leifum, þörungum og gerlum í groti á vatnsbotnum.
Almennt
Í langan tíma hefur búrbobbi verið hafður í skrautfiskabúrum til að hjálpa upp á jafnvægið í vistkerfum í búranna, en hann er ötull við að vinna á rotnandi lífrænum leifum. Þannig hefur leið hans um heiminn verið greið og hann slæðst frá skrautfiskaræktinni út í náttúruna víða um lönd. Flest bendir til að uppruna tegundarinnar sér að rekja til N-Ameríku, en öðrum kenningum hefur einnig verið haldið á lofti, t.d. að hann sé upphaflega kominn frá Miðjarðarhafslöndum. Í öllu falli er hann útbreiddur á þeim slóðum og hefur dreifst þaðan hægt og bítandi norður eftir álfunni. Í Sviþjóð fannst hann fyrst úti í náttúrunni árið1997 og hefur dreist út. Stundum blossar hann upp í miklum fjölda.
Búrbobbi hefur borist úr fiskabúrum út í íslenska náttúru. Hann fannst fyrst úti árið 1978 í Fossvogslæk á mörkum Reykjavíkur og Kópavogs. Í lækinn féll hitaveitufrárennsli frá byggðinni í Fossvogsdal. Vætanlega hafa sniglarnir borist með frárennslisvatninu niður í lækinn og náð þar fótfestu. Við rannsóknir á vatnalífi í Opnum í Ölfusi árið 2001 fundust þar búrsniglar. Í Opnum gætir jarðhitaáhrifa eins og víða í Ölfusi. Þrem árum síðar fannst þar kransarfi (Egeria densa), vinsæl planta í skrautfiskabúrum ættuð frá Brasilíu, og síðar skrúfugras (Vallisneria spiralis) sem einnig er notuð í fiskabúrum. Báðar þessar plöntutegundir hafa einnig fundist í volgri tjörn á Húsavík, þar sem skrautfiskar lifa einnig góðu lífi. Ætla má að í Opnum hafi landnám vatnaplantna og búrbobba átt sér stað samhliða vegna mengunar frá skrautfiskahaldi.
Kunnugt er um þrjú tilfelli þar sem búrbobbar hafa náð að þrífast innanhúss á höfuðborgarsvæðinu utan fiskabúra. Árið 2004 komu búrbobbar upp úr sturtuklefa í húsi í Garðabæ eftir fjarveru heimafólks. Árið 2007 var komið að búrbobbum í salernisskál í Reykjavík, en hún hafð ekki verið í notkun í einhvern tíma. Væntanlega má rekja hvort tveggja til þrifa á fiskabúrum á heimilunum. Í síðasta lagi fundust búrbobbar í vaski í bílskúr í Kópavogi, en á því heimili höfðu skrautfiskar aldrei verið haldnir í þau 30-40 ár sem íbúarnir höfðu átt þar heima. Bobbarnir gætu því að hafa borist með lögnum annars staðar frá.
Ætla má að búrbobbi geti orðið ágeng tegund hér á landi og veitt samkeppni öðrum tegundum snigla í volgu ferskvatni.
Fljótt á litið er búrbobbi áþekkur vatnabobba (Radix balthica). Hann er líka egglaga en strýtan áberandi keilulaga fram í odd, munninn lengri og mjórri og það sem mestu máli skiptir, vindingurinn er öfugur, þ.e. hann er vinstra megin þegar horft er neðan á kuðunginn og strýtan veit upp. Liturinn gulbrúnn, skelin þunn og gljáandi, flikrótt, nokkuð gegnsæ en þó sterk.
Dillon RT, Jr, A.R. Wethington, J.M. Rhett & T.P. Smith 2002. Populations of the European freshwater pulmonate Physa acuta are not reproductively isolated from American Physa heterostropha or Physa integra. Invertebrate Biology 121: 226-234.
Tryggvi Þórðarson 2010a. Forekomst av Egeria densa på Island. Blyttia 68: 231-244.
Tryggvi Þórðarson 2010b. Kransarfi í Opnum í Ölfusi. Náttúrufræðingurinn 80: 135-146.
von Proschwitz, T. 2014. Faunistical news from the Göteborg natural History Museum 2013 – snails, slugs and mussels – with some notes on Sphaerium nucleus (S. Studer) – a freshwater mussel species new to Sweden. Göteborgs Naturhistoriska Museum Årstryck 2014: 39-52.
Wasowicz, P., E.M. Przedpelska-Wasowicz, Lára Guðmundsdóttir & M. Tamayo 2014. Vallisneria spiralis and Egeria densa (Hydrocharitaceae) in arctic and subarctic Iceland. New Journal of Botany 4: 85-89.
Möguleg þróunartré fyrir tegundir A, B og C. Tegundir A og B hafa hópkennið x´ (synapomorphy) sem er umbreytt frumkennið x (symplesiomorphy). Á sama hátt hafa B og C hópkennin y’ og z’. Þróunartré (1) gerir ráð fyrir að x’ hafi myndast í einu skrefi og erfst meðal tegunda A og B: ef svo er þá verður að gera ráð fyrir að hópkennin y’ og z’ séu sýndarlíkingar (homoplasies) og að samanlagt hafi þau myndast í fjórum sjálfstæðum þróunarskrefum í tegund B og C. Heildarfjöldi skrefa fyrir tré (1) eru því 5. Með líkum hætti þá útheimtir þróunartré (2) aðeins 4 skref og lágmarkar því fjölda hugsanlegra sýndarlíkinga. Tré (2) er því jafnframt líklegasta þróunartréð á grundvelli fyrirliggjandi gagna. – Ljósm. Guðmundur Guðmundsson
Almennt
Elsta steingerða lífveran á jörðinni er um 3,6 milljarða ára og fyrir um 600 milljónum ára voru allar helstu megindeildir lífheimsins komnar fram, svonefnd ríki (Kingdoms): dreifkjörnungar (Procaryota), einfrumungar (Protista), sveppir (Fungi), plöntur (Plantae) og dýr (Animalia), einnig nefnd vefdýr.
Síðustu áratugina hefur skilningi á þróunarsögu lífs fleygt fram, einkum vegna rannsókna á erfðamengi tegunda og bættra tölfræðiaðferða við að leiða líkum að innbyrðis skyldleika þeirra. Líklegasta þróunarsagan er táknuð með skyldleikatré (cladogram), sem er prófanlegt líkan eða nálgun að margbrotinni atburðarás. Flokkunarkerfin endurspegla hinsvegar aðeins helstu og best þekktu tegundahópana, en þó þannig að hver tegundahópur endurspeglar sameiginlegan uppruna útfrá einni sameiginlegri móðurtegund. Rótin á flokkunartrénu samsvarar lífríkinu og uppruna alls lífs, sem greinist í sífellt smærri ættmeiða, allt til tegunda.
Tegundir eru samsafn áþekkra lífvera sem eru gerðar úr einni eða fleiri frumum. Allar lífverur afla sér næringar til viðurværis, þær geta að nokkru leyti brugðist við og lagað sig að breyttum aðstæðum og eignast smávægilega arfbreytt afkvæmi í eigin mynd. Náttúruval hefur valdið því að lítilsháttar arfgengur einstaklingsmunur hefur í tímans rás, orðið að þeirri gjá sem aðgreinir helstu fylkingar og flokka núlifandi tegunda.
Flokkunarfræðingar hafa sammælst um að auðkenna tegundahópa með svonefndu flokkunarstigi (taxonomical rank) til að staðsetja hópa innan þróunartrésins. Rót flokkunartrésins samsvarar lífheiminum, eða öllum tegundum jarðar, sem síðan greinist í sífellt smærri flokkunarheildir: lén (domain), ríki (kingdom), fylkingar (phylum), flokka (class), ættbálka (order), ættir (family), ættkvíslir (genus) og tegundir (species). Algengt er að flokkunarstigin séu mun fleiri ef kvíslgreining þróunar er vel þekkt, einkum innan tegundaríkra flokkunarheilda. Flokkunarstigin eru eingöngu hugsuð sem afstæð röðun tegundahópa eftir sama ættmeið innan þróunartrésins, en að öðru leyti eru flokkunarstigin gagnólík. Þannig er til dæmis engin náttúruleg samsvörun milli ranabjölluættarinnar (Curculionidae) með 50.000 tegundir og mannættarinnar (Hominidae), með sex tegundir, ásamt Homo sapiens.
Flokkunarfræði
Viðfangsefni flokkunarfræðinnar er að leiða líkum að þróunarsögu tegunda og flokka eftir uppruna. Yfirleitt gerður greinarmunur á skyldleikafræði (systematics), flokkunarfræði (taxonomy) og nafngiftafræði (nomenclature). Almennt er litið svo á að viðfangsefni skyldleikafræðinnar séu að skýra fjölbreytni lífs í ljósi þróunar. Flokkunarfræðin fæst við afla gagna um tegundir, lýsa þeim og skipa í flokkunarkerfi (classification) í samræmi við líklegasta þróunartréð. Enginn skarpur greinarmunur er á skyldleikafræði og flokkunarfræði og algengt að þessi heiti séu notuð jöfnum höndum, nánast í sömu merkingu. Hinsvegar hefur nafngiftafræðin skýrt tæknilegt markmið um að þróa og innleiða staðlað alþjóðlegt regluverk um nafngiftir tegunda og flokkunarheilda, eftir stigskiptu kerfi (hierachical system). Reynslan sýnir að hirðuleysi í flokkunarfræðilegum nafngiftum veldur allskyns misskilningi og þvælist fyrir eðlilegri þekkingaröflun. Með nafngiftareglunum er þó alls engin afstaða tekin til fræðilegra kenninga í skyldleika- eða flokkunarfræði.
Flokkunarkerfi eru stundum aðlöguð í ýmsum tilgangi, til dæmis þegar tegundir eru flokkaðar eftir búsvæðum, vistfræðilegu mikilvægi, fæðuvali eða flokkunin jafngildir greiningarlykli. Slík hentiflokkun (nominalism; arbitrary classification) hefur það meginmarkmið að þjóna þörfum notenda á sem skilvirkastan hátt. Slík flokkun byggist á fyrirfram völdum upplýsingum samkvæmt áhugasviði eða þörfum notenda og getur stangast óþyrmilega á við aragrúa arfgengra sérkenna sem afmarka náttúrulega tegundahópa sem eiga sér sameiginlegan uppruna.
Markmið svonefndrar upprunaflokkunar (phylogenetic systematics) er að leiða líkum að kvíslgreiningu þróunar, sem er táknað með skyldleikatré (cladogram). Kvíslgreining þróunartrésin, eða ættmeiðamyndunin, er reiknuð útfrá gagnasafni um sameiginleg sérkenni fjölda tegunda og er nálgun eða líkan af raunsönnum þróunarvenslum.
Hver flokkunarheild getur verið ein eða fleiri tegundir og er það táknað sem sjálfstæð grein á skyldleikatrénu. Náttúrulegir tegundahópar innihalda alla afkomendur frá einni og sömu móðurtegundinni. Slíkir hópar eru sagðir einættaðir (monophyletic). Vanættaðir hópar (paraphyletic) eru flokkunarheildir sem innihalda aðeins suma en ekki alla afkomendur sameiginlegs áa. Fjölættaðir hópar (polyphyletic) innihalda tvær eða fleiri fjarskyldar móðurtegundir og eftir atvikum aðeins suma af afkomendum þeirra. Bæði van- og fjölættuðum tegundahópum er hafnað sem tilviljanakenndri hentiflokkun.
Upprunaflokkun
Skordýrafræðingurinn Willi Hennig (1913-1976) er einn af frumkvöðlum upprunaflokkunar (phylogenetic systematics), en hún byggist á nokkrum einföldum grunnatriðum. Hennig færði rök fyrir því að einu nothæfu vísbendingarnar um þróunarskyldleika tegunda væru hverskyns afleidd sérkenni sem hafa erfst í breyttri mynd meðal allra afkomenda frá einum sameiginlegum forföður. Slík sérkenni nefndi hann hópkenni (synapomorphy). Tilurð slíkra afleiddra sérkenna má yfirleitt skýra sem ummyndun á frumstæðum eiginleika, sem hann nefndi frumkenni (symplesiomorphy). Frumkennið vísar því til eiginleika tegunda innan mun víðtækari flokkunarheildar en þeirrar sem er til athugunar hverju sinni. Hugtökin hópkenni og frumkenni eru því afstæð í þeim skilningi að þau vísa til upprunaskyldra eiginleika meðal flokkunarheilda sem samsvara kvíslgreiningum á þróunartrénu: þannig sitja hópkenni ofar í þróunartrénu en samsvarandi frumkenni eru neðar. Dæmi um hópkenni gæti til að mynda verið fjórir ganglimir af þeirri gerð sem einkennir hópinn ferfætlinga (Tetrapoda). Margt bendir til að slíkir ganglimir séu ummyndaðir uggar á fiskum, sem væru þá frumkenni ganglima, en það einkennir víðtækar flokkunarheild á þróunartrénu sem er neðan við hópinn ferfætlinga. Á sama hátt eru vængir leðurblaka ummyndaðir ganglimir og eru því vísbending um sameiginlegan uppruna allra leðurblaka – í þessu tilviki er frumkennið „ganglimir ferfætlinga“ og þar fyrir ofan á trénu er hópkennið „leðurblökuvængir“. Þannig er haldið áfram að leita sífellt fleiri hópkenna og afhjúpa tré sem endurspeglar kvíslgreiningu þróunar.
Nú er það svo í reynd að allar gagnaskrár um ætluð hópkenni tegunda (putative synapomorphies) innihalda einhverjar mótsagnir um sameiginlegan uppruna þeirra. Dæmi um það er gagnaskráin á meðfylgjandi mynd. Tegundir A og B, hafa hópkennið x’ en ekki tegund C sem hefur frumkennið x. Það bendir til að tegundir A+B hafi báðar erft x’ í umbreyttri mynd frá sameiginlegum forvera og tilheyri því einættuðum hóp sem tegund C er ekki hluti af (sjá mynd, tré 1). Hinsvegar hafa tegundir B og C hópkennin y’ og z’, sem eru aljöfn (congruent) þar sem bæði styðja tilgátuna um að B+C myndi einættaðan hóp sem tegund A er ekki hluti af (sjá mynd, tré 2). Það eru því tvöfalt fleiri hópkenni sem benda til að tegundir B+C séu innbyrðis skyldari en A+B. Ef tré (2) reynist rétt þá kallar það á aukatilgátu sem segir að hópkennið x’ sé í raun sýndarlíking (homoplasy) sem myndaðist í tveimur sjálfstæðum skrefum við þróun tegunda A og B. Sýnt hefur verið fram á að þróunartré sem lágmarkar fjölda sýndarlíkinga, eins og tré (2), er jafnframt það líklegasta á grundvelli tiltekins gagnasafns.
Gögn yfir hópkenni tegunda, eins og kirnaraðir gena, eða líkamsgerð, geta verið gríðarlega umfangsmikil. Þróaðar hafa verið tölfræðiaðferðir til að finna líklegasta þróunartréð fyrir gagnasöfn af ýmsum toga. Í grófum dráttum má skipta þessum aðferðum í tvennt. Annarsvegar eru þær sem byggjast á einföldunargildi (parsimony criterion) og hinsvegar þær sem styðjast við þróunarlíkön, sem aftur eru tvenns konar; í fyrsta lagi aðferð mesta sennileika (maximum likelihood) og hinsvegar aðferðir sem byggjast á bayesískum líkindareikningi. Reyndar eru nafngiftir á þessum aðferðum nokkuð villandi, vegna þess að einföldunaraðferðin (parsimony) tilheyrir einnig flokki tölfræðiaðferða sem eru kenndar við mesta sennileika.
Samrunaþróun og takmörk upprunaflokkunar
Síðustu áratugina hafa þróunartré að verulegu leyti byggst á gögnum um byggingu prótína og gena. Slíkar upplýsingar hafa til að mynda umbylt flokkun blómplantna og dregið fram áður hulinn skyldleika meðal dýra, en jafnframt rennt styrkari stoðum undir viðteknar hugmyndir um skyldleika stærri flokkunarheilda. Þróunartré sem grundvallast á einu eða fleiri genum eru gjarnan kölluð genatré (gene tree). Í ljós hefur komið að mismunandi gen veita misvísandi upplýsingar um skyldleika tegunda svipað og þekkt er með hefðbundin líkamseinkenni eins og beinabyggingu, vöðva, blóðrásarkerfi og fleira. En genin hafa einnig varpað ljósi á furðulegt og áður óþekkt fyrirbrigði, sérstaklega í þróun örvera.
Hefðbundin flokkunarkerfi byggjast á því að hver flokkunarheild og tegund geti aðeins verið upprunnin af einum móðurstofni. Almennt hefur ekki verið gert ráð fyrir að ættmeiðar sem hafa eitt sinn aðgreinst, gætu runnið saman síðar í þróunarsögunni. Hver tegund er því mögulega upphafið að nýjum ættmeið, algerlega einangrað og óháð fjarskyldari flokkunarheildum. Þannig virtist sem þróuninni væru sett ákveðin mörk. Það heyrði til undantekninga að nýjar tegundir yrðu til á einni kynslóð við kynblöndun fjarskyldra tegunda, þótt slík samrunaþróun (reticulate evolution) hafi löngum verið kunnuglegt úrlausnarefni við flokkun ýmissa plantna. Flokkun slíkra blendingstegunda skapar töluverð vandkvæði í hefðbundnum flokkunarkerfum sem eru hugsuð til að endurspegla kvíslgreind þróunartré. Talið var að örverur fylgdu sama kvíslgreinda þróunarferli og dýr og plöntur. Genarannsóknir hafa leitt í ljós að uppruni frumulíffæra á borð við hvatbera og grænukorn verður best útskýrður með samrunaþróun, þar sem örverur af mismunandi tegundum runnu saman í fyrndinni og urðu hlutar af nýjum tegundum. Samhliða því fluttust gen úr erfðamengjum grænukorna og hvatbera inn í erfðamengi viðkomandi „hýsiltegunda“. Þróunarsaga grænukorna og hvatbera á sér því sjálfstæða þróunarsögu áður en þau urðu hlutar af nýjum tegundum og ættbogum.
Síðustu áratugina hefur komið sífellt betur í ljós að bakteríutegundir geta skipst á genum. Þess háttar genaflakk eða láréttur genaflutningur (lateral / horizontal gene transfer) hefur að nokkru marki átt sér stað milli fjarskyldra flokkunarheilda og virðist hafa skipt umtalsverðu máli í þróun örvera. Þegar gen flyst úr einni tegund og yfir í aðra fjarskylda tegund, þá flytjast með aðskotageninu þær stökkbreytingar sem urðu innan upprunalegs ættmeiðs. Að þessu leyti hafa þróunarsögur tveggja ættmeiða runnið saman. Til að greina samrunaþróun af þessum toga meðal örvera er lesið úr mörgum genum, oft heilum erfðamengjum. En samrunaþróun varpar nýju ljósi á merkingu hugtaksins tegund. Til dæmis samanstendur genamengi saurgerilsins Escherichia coli af um 4.288 genum, en uppruna 755 þeirra má skýra sem genaflakk úr fjarskyldum tegundum raunbaktería síðustu 100 ármilljónirnar. Uppruna hvatbera í heilkjörnungum má rekja til svonefndra alfa-dreifkjörnunga og sennilegast eru grænukorn plantna komin af blágrænuþörungum. Slík samrunaþróun fellur ekki vel að kvíslgreindu þróunartré, með einangruðum ættmeiðum sem mynduðust fyrst við aðskilnað tegunda. Þó er sennilegt að verulega hafi dregið úr vægi samrunaþróunar meðal fjölfruma dýra og plantna, en fjölfrumungar urðu ekki til fyrr en tiltölulega langt var liðið á þróunarsögu lífsins. Ái allra lífvera var því ef til vill ekkert eitt lífsform né heldur ákveðinn afmarkaður ættmeiður. Hugsanlega var það samfélag allskyns dreifkjörnunga sem skiptust á genum og þróuðust sem misjafnlega einangraðir hlutar innan sömu heildar. Smám saman varð genaflakk tiltölulega fátíðara milli afmarkaðra hópa þegar hver og einn aðlagaðist að mismunandi umhverfisskilyrðum og myndaði sérhæfða líkamsgerð og lífsmáta, sem samsvara núlifandi flokkunarheildum raunbaktería, fornbaktería og heilkjörnunga. En í reynd er það varla svo að þessar niðurstöður kollvarpi algerlega viðteknum hugmyndum lífsins tré, þó að vissulega breyti þær undirstöðum þess og varpi nýju ljósi á rætur þróunarsögunnar.
(gg@ni.is)
Myndir
Myndatexti: Þrjár mismunandi gerðir af flokkunarheildum. (1) Tveir einættaðir hópar (monophyletic groups) sem hvor um sig inniheldur alla afkomendur frá einum sameiginlegum áa. (2) Fjölættaður hópur (polyphyletic group) inniheldur aðeins hluta af afkomendum tveggja eða fleiri áa. (3) Vanættaður hópur (paraphyletic group) inniheldur aðeins nokkra af afkomendum eins forföður. Aðeins einættaðir hópar samsvara náttúrulegum flokkunarheildum, en fjöl- og vanættaðir hópar eru tilbúnar flokkunarheildir eftir ýmsum hentugleikum og eru á skjön við kvíslgreiningu þróunar. (Eftir Hennig 1965, 2. mynd) – Ljósm. Guðmundur Guðmundsson
Hlutfallsleg skipting dýrategunda milli helstu hópa og fylkinga – Ljósm. Guðmundur Guðmundsson
Almennt
Dýr eru fjölfruma heilkjörnungar (Eucaryota) með ýmsa sérhæfða frumuvefi og líffæri sem aðrar lífverur hafa ekki, til að mynda taugar og vöðva. Flest bendir til að allar dýrategundir myndi einættaða flokkunarheild (monophyletic group), þ.e. að uppruni þeirra er rakinn til einnar og sömu móðurtegundarinnar. Nánasti ættingi dýra eru kragafrumungar (Choanoflagellata), en það eru einfrumungar sem mynda laustengt sambýli margra einstaklinga. Hin sameiginlega formóðir allra vefdýra og núlifnandi kragafrumunga var uppi fyrir rúmlega 600 milljón árum, eða á ofanverðu forkambríum.
Öll dýr eru ófrumbjarga og afla sér næringar með því að taka til sín lífræna fæðu með ýmsum hætti. Þótt slíkur lífsmáti einkenni dýr, þá þekkist hann einnig meðal annarra lífvera, til að mynda gerla og sumra plantna sem veiða dýr sér til viðurværis. Ófrumbjarga lífsmáti er því afar frumstæður eiginleiki, í þeim skilningi að hann varð til og þróaðist löngu fyrir tilurð dýra.
Núlifandi dýr skiptast í um 35 fylkingar (Phylum), sem flestar aðgreindust í þróunarsögunni við upphaf kambríum, fyrir 541 milljón árum. Allflestar þessara fylkinga eiga sér fulltrúa í íslenskri náttúru. Langsamlega tegundaríkasta fylkingin er liðdýr, en þar á meðal eru skordýr, krabbadýr og fleiri fjölskrúðugir undirhópar. Af öllum þekktum tegundum jarðar, þá eru um 82% liðdýr, en þar á eftir eru lindýr, með um 6% tegundanna. Áætla má að heildarfjöldi dýrategunda í heiminum séu um 7,7 milljónir, en þar af er aðeins búið að uppgötva rúmlega 1,6 milljón. Þótt aðeins lítill hluti dýrategunda sé þekktur, þá er nokkuð víst að hlutfallsleg skipting þeirra milli fylkinga liggi fyrir í megindráttum.
Íslenskar dýrategundir skipta þúsundum. Á landi og í ferskvatni eru þekktar rúmlega 2.000 tegundir og innan íslenskrar efnahagslögsögu er vitað um ríflega 2500 tegundir. Heildarfjöldinn er þó eflaust margfalt meiri, enda eru fjölmargir tegundaauðugir dýrahópar í íslenskri náttúru lítt rannsakaðir.
(gg@ni.is)
Heimildir
1.Zhang, Z-Q. (2013). Animal biodiversity: An update of classification and diversity in 2013. Zootaxa, 3703: 5-11.
2.Lecointre, G. & Le Guyader, H. 2006. The tree of life, Harvard Univ. Press, London.
3. Mora C, Tittensor DP, Adl S, Simpson AGB, Worm B (2011). How Many Species Are There on Earth and in the Ocean? PLoS Biol 9(8): e1001127.doi:10.1371/journal.pbio.1001127
Fylking lindýra er afar tegundarík og er fjöldi tegunda á jörðinni áætlaður um 240.000 sem þó hefur fjarri því öllum verið lýst. Til lindýranna heyra ýmist lífsform sem fæstir gera sér grein fyrir að séu til enda mörg hver falin í úthöfunum. Tegundirnar deilast í um það bil tíu flokka en tveir þeirra eru forsögulegir og útdauðir. Sniglar eru hvað þekktastir enda tegundaríkasti flokkur lindýranna. Sama má segja um samlokurnar, sem einnig eru tegundaríkur flokkur, og smokkfiskar eru á allra vitorði. Aðrir flokkar eru mun fjarlægari hugum fólks.
Sjórinn er mikilvægasta búsvæði lindýra og eru þau stærsta fylking sjávardýra. En fjölmargar tegundir lifa einnig í fersku vatni og á þurru landi. Beytileikinn er gríðarlegur. Meðal lindýranna má sjá agnarsmáar tegundir sem vart verða greindar með berum augum. Þar eru líka stærstu hryggleysingjar jarðarinnar, tegundir risasmokkfiska í djúpum úthafanna.
Sitthvað einkennir lindýrin. Utan um sig hafa þau möttul eða kápu með holrými þar sem fram fer öndun og úrgangslosun, tungu (radula) sem líkist raspi sem notuð er til að skrapa upp fæðu og afar sérstakt og einkennandi taugakerfi. Að grunni til hafa lindýrin skel, sem möttullinn byggir upp. Hún er gerð úr prótínum, kítíni og kalki. Skelin getur verið yfir dýrunum, allt um lykjandi eða horfin inn í líkama þeirra. Æxlun er með ýmsu móti, bæði útvortis og innvortis. Öll lindýr verpa eggjum og er ungviði með ýmsu móti, mismunandi form af lirfum eða einfaldlega í formi fullorðinna dýra.
Flokkunarfræði snigla, þess fjölbreytta og flókna tegundahóps lindýra, er afar flókin og stöðugum breytingum undirorpin. Til einföldunar er oft vitnað til eftirfarandi tegundahópa út frá öndunarfærum sniglanna, þó fráleitt séu hóparnir hver og einn af sama þróunarmeiði.
Fortálknar (Prosobranchia) eru með tálknin framan við hjartað. Þeir lifa í sjó og ferskvatni. Baktálknar (Opisthobranchia) hafa lungun aftan við hjartað. Þeir lifa allir í sjó. Hjá fortálknum og baktálknum er möttullinn opinn að framan eða ofan til að taka inn súrefnisríkan sjó. Þessu er öðruvísi farið hjá bertálknum (Nudibranchia) sem eru skellausir og með útvortis tálkn. Um er að ræða tálknatotur og greinar mismunandi fyrir komið á baki og hliðum. Lungnasniglar (Pulmonata) eru ólíkt hinum taldir af einum og sama þróunarmeiði. Íslenskir vatna- og landsniglar tilheyra þessum ættbálki.
Áhöld eru um stöðu Pulmonata í flokkunarkerfi sniglanna. Stundum hefur þessi flokkunareining stöðu undirflokks og dettur þá Stylommatophora inn sem ættbálkur. Annars hefur Stylommatophora stöðu undirættbálks sem einnig heldur utan um íslenskar tegundir.
Lungnasniglar anda með nokkurs konar lungum. Þeir eru ýmist með skel (kuðung) eða skellausir. Möttulholið hægra megin í líkamanum þjónar sem lunga og tengist það öndunaropi sömu megin þar sem loftið streymir inn og út. Opið opnast og dregst saman eftir kringumstæðum, er stundum stórt og gapandi, stundum vart merkjanlegt. Á sniglum með stóran kuðung á baki kann opið að vera illgreinanlegt inn undir kuðunginum. Stundum eru nokkurs konar tálkn einnig til staðar í möttulholi vatnasnigla lunganu til stuðnings við súrefnisupptöku.
Vatna- og landsniglar sem fundist hafa á Íslandi tilheyra 23 ættum og eru alls 53 tegundir skráðar.
Ættin er útbreidd frá tempraða hitabelti norðurhvels og norður eftir, einnig í Norður- og Suður-Ameríku þar sem fjölbreytileikinn er mestur. Rannsóknir á ættinni eru ekki fullnægjandi og liggur fjöldi tegunda í heiminum ekki fyrir. Í Evrópu eru aðeins fjórar tegundir skráðar auk einnar sem þangað barst með manninum frá Ameríku.
Tegundirnar lifa í díkjum, vötnum, tjörnum og pollum, svo og í hægrennandi straumvatni. Finnast oft í manngerðu umhverfi, í garðtjörnum og fiskaræktun. Þær eru mjög þolnar gagnvart óhreinindum og mengun í vötnum. Sniglarnir nærast einkum á þörungum, kísilþörungum og rotnandi leifum.
Fljótt á litið líkjast kuðungarnir kuðungum vatnabobbaættar, brúnir á lit, með stóran grunnvinding og keilulaga trjónu. Hins vegar er vindingur kuðungsins vinstrisnúinn þegar horft er á hann neðan frá (opið upp). Þeir eru öllu smávaxnari en vatnabobbar. Skelin er þunn, frekar gegnsæ og má greina í henni flikrumynstur. Margar tegundir eru ekki auðgreindar af skelinni einni. Þó þær hafi þróast á ýmsan veg hefur skelin oft setið eftir. Þessir sniglar hafa einstæðan vöðva sem stjórnar því að kuðungurinn vingsar til hliðanna við áreiti. Með því reynir hann að villa um fyrir rándýrum sér til varnar. Sniglarnir anda með lungum og sækja sér loft upp í yfirborðið. Fálmarar eru tveir þráðlaga og er eitt auga staðsett við rót hvors þeirra.
Á Íslandi finnst ein tegund ættarinnar sem slæðst hefur úr fiskabúrum út í náttúruna staðbundið. Tegundin er sú sama og barst frá Aameríku til Evrópu og er ein helsta snigilstegundin í skrautfiskabúrum.
