Endalausar skógarkerfilsbreiður höfðu lagt undir sig jörðina Kaupang árið 1994 – Ljósm. Hörður Kristinsson
Útbreiðsla
Skógarkerfill er slæðingur í byggð sem borist hefur hingað frá útlöndum. Hans er fyrst getið í nágrenni Akureyrar á 3. áratug síðustu aldar en er nú löngu orðinn ílendur. Hann er farinn að dreifa sér ört út á eigin spýtur. Hann sækir mjög í að mynda samfelldar breiður sem ekkert fær stöðvað. Skepnur bíta hann lítið og hann vex einnig vel í skugga og þekur stundum skógarbotna.
Búsvæði
Slæðingur í görðum, við bæi og í rótuðu landi (Hörður Kristinsson 1998).
Lýsing
Fremur hávaxin planta (30–120 sm) með hvít blóm í stórsveipum. Blómgast í júní.
Blað
Blöðin tví- til þríhálffjöðruð, að mestu hárlaus nema á jöðrum og neðra borði, langstilkuð. Stilkur og stöngull gáraðir, lítt eða ekki loðnir (Hörður Kristinsson 2010).
Blóm
Blómin eru venjulega 8–16 saman í smásveipum sem aftur skipa sér saman í stórsveipi. Krónan hvít með nokkuð gulgrænleitum blæ, 2–7 mm í þvermál. Krónublöðin öfughjartalaga eða öfugegglaga, áberandi misstór. Bikarblöð vantar. Fræflar oftast fimm, vantar stundum suma eða alla. Ein tvíkleyf fræva með stuttum stílum. Smáreifablöð grænleit eða fjólubláleit, randhærð; stórreifar vantar (Hörður Kristinsson 2010).
Aldin
Aldinið móleitt eða dökkbrúnt, gljáandi, 5–8 mm á lengd, nær sívalt eða kantað en rifjalaust (Hörður Kristinsson 2010).
Greining
Skógarkerfill líkist nokkuð spánarkerfli en vantar anísbragðið af blaðstilkunum og hefur mun minni og fremur slétt aldini. Auk þessa eru blöðin nær hárlaus ólíkt blöðum spánarkerfils sem eru loðin.
Ógnir
Útrýming
Skógarkerfill er nú víða orðið hið mesta illgresi, og eru margir að berjast við að hefta útbreiðslu hans eða reyna að útrýma honum. Hann leggur undir sig frjósamt land sem hefur verið auðgað af köfnunarefni, svo sem gömul tún og lúpínubreiður. Skógarkerfillinn er talinn fjölær, en samkvæmt reynslu er hann fremur fáær, sem sjá má á því að þegar hann er rifinn upp með rótum má oft sjá fúinn stöngul móðurplöntunnar í miðju, en fjölda ungplantna umhverfis. Sem betur fer myndar kerfillinn ekki skriðular renglur eins og sumar plöntur gera, en út úr rótarhálsinum vaxa oft örstuttar greinar sem mynda urmul af ungplöntum sem raða sér utan um rótarhálsinn. Einnig framleiðir hann mikið af fræjum sem sá sér um næsta nágrenni.
Tvær aðferðir hafa helst verið reyndar til að stemma stigu við kerflinum. Annars vegar að stinga hann upp með rótum og eyðileggja plönturnar. Hins vegar að úða á hann eitri, einkum roundup eða clinic. Auðvelt er að uppræta hann í byrjun með hvorri aðferðinni sem er, en þegar hann hefur myndað samfelldar breiður á stórum svæðum er það nánast ógerningur nema með mikilli og samfelldri eftirfylgni. Af fræi kerfilsins myndast á fyrsta ári lítil, margskipt blöð á löngum stilkum. Niður úr plöntunni myndast stólparót, líkt og lítil gulrót. Á næsta ári verða blöðin töluvert stærri, og á öðru eða þriðja ári nær plantan að blómstra. Á því stigi er auðvelt að stinga hana upp með einni spaðastungu, hreinsa utan af rótunum moldina og leggja plöntuna til þerris svo hún visni. Við þessu bregst plantan með því að draga næringu úr rótum og stönglum og leggur alla orku í að þroska fræin. Til að koma í veg fyrir það er gott að klippa blómin af stönglinum eftir að hún hefur verið rifin upp. Ef um ungplöntu var að ræða er aðeins ein forðarót, en eldri plöntur geta þegar verið umkringdar ungplöntum með sjálfstæðum smárótum utan á rótarhálsinum. Þær visna ásamt móðurplöntunni við þessa aðgerð. Ef móðurplantan var nokkurra ára gömul, gæti hún hafa verið búin að sá sér út í næsta nágrenni, og þarf því að gæta vel að því hvort ungar fræplöntur kunni að leynast umhverfis kerfilinn í meiri fjarlægð, því þá þarf að stinga þær upp líka. Ef við úðum eitri á blöð þessarar sömu kerfilsplöntu kemur hún til með að drepast ef um ungplöntu var að ræða. Ef hún hins vegar hefur myndað þyrpingu af smáafkæmum utan á rótarhálsinum, gætu þær sloppið við eitrið vegna þess hvað blöð þeirra voru lítið vaxin. Þær koma þá til með að vaxa upp síðar um sumarið eftir að móðurplantan hefur drepist. Ef plantan var búin að sá sér, og nokkrar smáplöntur hafa verið í nágrenninu eru nokkrar líkar á að þær sleppi líka við eitrið, vegna þess að þær voru lítt sýnilegar þegar eitrað var. Því er það gjarnan þannig þegar eitrað er á nokkra breiðu kerfilsins, að síðar um sumarið eða á næsta ári vaxa upp allmargar nýjar plöntur á miðju því svæði sem eitrað var, það eru ungar rótarhálsplöntur sem sluppu undan eitrinu. Á kraga umhverfis eitraða blettinn vaxa svo upp nýjar fræplöntur sem voru skammt á veg komnar þegar eitrunin átti sér stað. Því er óhjákvæmilegt ef árangur á að verða af eitrun, að fara yfir sama svæðið aftur síðar á sumrinu og næstu árin á eftir. Ef það er vanrækt verður breiðan enn þá þéttari og stærri eftir 2-3 ár. Sá ókostur fylgir einnig eitrunaraðferðinni, að grasið drepst algjörlega, og er mjög lengi að nema land aftur. Því losnar kerfillinn við samkeppni frá grasinu og á auðveldara með að loka svæðinu aftur og mynda samfelldar kerfilsbreiður. Njóli, hlíðableikja og ýmsar aðrar tvíkímblaða jurtir eru einnig mun fljótari á vettvang en grasið.
Á túnum og inni á lóðum er skógarkerfillinn ótrúlega lífseigur. Hann sést að vísu lítið með tíðum slætti, þar sem hann nær ekki að blómgast. En blöð hans leynast í grasinu og vaxa sífellt upp af sömu rótinni árum saman. Strax þegar slátturinn er vanræktur vex hann upp og blómstrar, ef ekki sama árið þá á því næsta. Sums staðar vex spánarkerfill innan um skógarkerfilinn. Hann hefur miklu djúpstæðari og fastari rætur, sem nást illa upp með einni spaðastungu.
Útbreiðslukort
Þekkt útbreiðsla: Skógarkerfill (Anthriscus sylvestris)
Myndir
Þroskuð aldini skógarkerfils á Arnarhóli seint í ágúst 2004 – Ljósm. Hörður Kristinsson
Blómstraður skógarkerfill á Arnarhóli í Kaupangssveit árið 1983 – Ljósm. Hörður Kristinsson
Myndun ungplantna utan á rótarhálsi móðurplantna. – Ljósm. Hörður Kristinsson
Ungar fræplöntur með litla "gulrót" – Ljósm. Hörður Kristinsson
Árin eftir eitrun vaxa nýjar plöntur upp bæði inni á eitraða svæðinu og umhverfis það – Ljósm. Hörður Kristinsson
Heimildir
Hörður Kristinsson er höfundur staðreyndasíðna Náttúrufræðistofnunar um æðplöntur. Þær eru að megin uppistöðu byggðar á vef hans floraislands.is sem er eingöngu hægt að skoða á www.vefsafn.is . Allar upplýsingar af floraislands.is eru birtar á staðreyndasíðum Náttúrufræðistofnunar.
Hörður Kristinsson. 2008. Íslenskt plöntutal: Blómplöntur og byrkningar. Fjölrit Náttúrufræðistofnunar 51. Náttúrufræðistofnun Íslands, Reykjavík. https://utgafa.ni.is/fjolrit/Fjolrit_51.pdf
Hörður Kristinsson og Sigurður Valur Sigurðsson. 2010. Íslenska plöntuhandbókin: blómplöntur og byrkningar (3. útgáfa, aukin og endurbætt). Mál og menning, Reykjavík.
Paweł Wąsowicz. 2020. Annotated checklist of vascular plants of Iceland. Fjölrit Náttúrufræðistofnunar 57. Náttúrufræðistofnun Íslands, Garðabær. https://utgafa.ni.is/fjolrit/Fjolrit_57.pdf
Möguleg þróunartré fyrir tegundir A, B og C. Tegundir A og B hafa hópkennið x´ (synapomorphy) sem er umbreytt frumkennið x (symplesiomorphy). Á sama hátt hafa B og C hópkennin y’ og z’. Þróunartré (1) gerir ráð fyrir að x’ hafi myndast í einu skrefi og erfst meðal tegunda A og B: ef svo er þá verður að gera ráð fyrir að hópkennin y’ og z’ séu sýndarlíkingar (homoplasies) og að samanlagt hafi þau myndast í fjórum sjálfstæðum þróunarskrefum í tegund B og C. Heildarfjöldi skrefa fyrir tré (1) eru því 5. Með líkum hætti þá útheimtir þróunartré (2) aðeins 4 skref og lágmarkar því fjölda hugsanlegra sýndarlíkinga. Tré (2) er því jafnframt líklegasta þróunartréð á grundvelli fyrirliggjandi gagna. – Ljósm. Guðmundur Guðmundsson
Almennt
Elsta steingerða lífveran á jörðinni er um 3,6 milljarða ára og fyrir um 600 milljónum ára voru allar helstu megindeildir lífheimsins komnar fram, svonefnd ríki (Kingdoms): dreifkjörnungar (Procaryota), einfrumungar (Protista), sveppir (Fungi), plöntur (Plantae) og dýr (Animalia), einnig nefnd vefdýr.
Síðustu áratugina hefur skilningi á þróunarsögu lífs fleygt fram, einkum vegna rannsókna á erfðamengi tegunda og bættra tölfræðiaðferða við að leiða líkum að innbyrðis skyldleika þeirra. Líklegasta þróunarsagan er táknuð með skyldleikatré (cladogram), sem er prófanlegt líkan eða nálgun að margbrotinni atburðarás. Flokkunarkerfin endurspegla hinsvegar aðeins helstu og best þekktu tegundahópana, en þó þannig að hver tegundahópur endurspeglar sameiginlegan uppruna útfrá einni sameiginlegri móðurtegund. Rótin á flokkunartrénu samsvarar lífríkinu og uppruna alls lífs, sem greinist í sífellt smærri ættmeiða, allt til tegunda.
Tegundir eru samsafn áþekkra lífvera sem eru gerðar úr einni eða fleiri frumum. Allar lífverur afla sér næringar til viðurværis, þær geta að nokkru leyti brugðist við og lagað sig að breyttum aðstæðum og eignast smávægilega arfbreytt afkvæmi í eigin mynd. Náttúruval hefur valdið því að lítilsháttar arfgengur einstaklingsmunur hefur í tímans rás, orðið að þeirri gjá sem aðgreinir helstu fylkingar og flokka núlifandi tegunda.
Flokkunarfræðingar hafa sammælst um að auðkenna tegundahópa með svonefndu flokkunarstigi (taxonomical rank) til að staðsetja hópa innan þróunartrésins. Rót flokkunartrésins samsvarar lífheiminum, eða öllum tegundum jarðar, sem síðan greinist í sífellt smærri flokkunarheildir: lén (domain), ríki (kingdom), fylkingar (phylum), flokka (class), ættbálka (order), ættir (family), ættkvíslir (genus) og tegundir (species). Algengt er að flokkunarstigin séu mun fleiri ef kvíslgreining þróunar er vel þekkt, einkum innan tegundaríkra flokkunarheilda. Flokkunarstigin eru eingöngu hugsuð sem afstæð röðun tegundahópa eftir sama ættmeið innan þróunartrésins, en að öðru leyti eru flokkunarstigin gagnólík. Þannig er til dæmis engin náttúruleg samsvörun milli ranabjölluættarinnar (Curculionidae) með 50.000 tegundir og mannættarinnar (Hominidae), með sex tegundir, ásamt Homo sapiens.
Flokkunarfræði
Viðfangsefni flokkunarfræðinnar er að leiða líkum að þróunarsögu tegunda og flokka eftir uppruna. Yfirleitt gerður greinarmunur á skyldleikafræði (systematics), flokkunarfræði (taxonomy) og nafngiftafræði (nomenclature). Almennt er litið svo á að viðfangsefni skyldleikafræðinnar séu að skýra fjölbreytni lífs í ljósi þróunar. Flokkunarfræðin fæst við afla gagna um tegundir, lýsa þeim og skipa í flokkunarkerfi (classification) í samræmi við líklegasta þróunartréð. Enginn skarpur greinarmunur er á skyldleikafræði og flokkunarfræði og algengt að þessi heiti séu notuð jöfnum höndum, nánast í sömu merkingu. Hinsvegar hefur nafngiftafræðin skýrt tæknilegt markmið um að þróa og innleiða staðlað alþjóðlegt regluverk um nafngiftir tegunda og flokkunarheilda, eftir stigskiptu kerfi (hierachical system). Reynslan sýnir að hirðuleysi í flokkunarfræðilegum nafngiftum veldur allskyns misskilningi og þvælist fyrir eðlilegri þekkingaröflun. Með nafngiftareglunum er þó alls engin afstaða tekin til fræðilegra kenninga í skyldleika- eða flokkunarfræði.
Flokkunarkerfi eru stundum aðlöguð í ýmsum tilgangi, til dæmis þegar tegundir eru flokkaðar eftir búsvæðum, vistfræðilegu mikilvægi, fæðuvali eða flokkunin jafngildir greiningarlykli. Slík hentiflokkun (nominalism; arbitrary classification) hefur það meginmarkmið að þjóna þörfum notenda á sem skilvirkastan hátt. Slík flokkun byggist á fyrirfram völdum upplýsingum samkvæmt áhugasviði eða þörfum notenda og getur stangast óþyrmilega á við aragrúa arfgengra sérkenna sem afmarka náttúrulega tegundahópa sem eiga sér sameiginlegan uppruna.
Markmið svonefndrar upprunaflokkunar (phylogenetic systematics) er að leiða líkum að kvíslgreiningu þróunar, sem er táknað með skyldleikatré (cladogram). Kvíslgreining þróunartrésin, eða ættmeiðamyndunin, er reiknuð útfrá gagnasafni um sameiginleg sérkenni fjölda tegunda og er nálgun eða líkan af raunsönnum þróunarvenslum.
Hver flokkunarheild getur verið ein eða fleiri tegundir og er það táknað sem sjálfstæð grein á skyldleikatrénu. Náttúrulegir tegundahópar innihalda alla afkomendur frá einni og sömu móðurtegundinni. Slíkir hópar eru sagðir einættaðir (monophyletic). Vanættaðir hópar (paraphyletic) eru flokkunarheildir sem innihalda aðeins suma en ekki alla afkomendur sameiginlegs áa. Fjölættaðir hópar (polyphyletic) innihalda tvær eða fleiri fjarskyldar móðurtegundir og eftir atvikum aðeins suma af afkomendum þeirra. Bæði van- og fjölættuðum tegundahópum er hafnað sem tilviljanakenndri hentiflokkun.
Upprunaflokkun
Skordýrafræðingurinn Willi Hennig (1913-1976) er einn af frumkvöðlum upprunaflokkunar (phylogenetic systematics), en hún byggist á nokkrum einföldum grunnatriðum. Hennig færði rök fyrir því að einu nothæfu vísbendingarnar um þróunarskyldleika tegunda væru hverskyns afleidd sérkenni sem hafa erfst í breyttri mynd meðal allra afkomenda frá einum sameiginlegum forföður. Slík sérkenni nefndi hann hópkenni (synapomorphy). Tilurð slíkra afleiddra sérkenna má yfirleitt skýra sem ummyndun á frumstæðum eiginleika, sem hann nefndi frumkenni (symplesiomorphy). Frumkennið vísar því til eiginleika tegunda innan mun víðtækari flokkunarheildar en þeirrar sem er til athugunar hverju sinni. Hugtökin hópkenni og frumkenni eru því afstæð í þeim skilningi að þau vísa til upprunaskyldra eiginleika meðal flokkunarheilda sem samsvara kvíslgreiningum á þróunartrénu: þannig sitja hópkenni ofar í þróunartrénu en samsvarandi frumkenni eru neðar. Dæmi um hópkenni gæti til að mynda verið fjórir ganglimir af þeirri gerð sem einkennir hópinn ferfætlinga (Tetrapoda). Margt bendir til að slíkir ganglimir séu ummyndaðir uggar á fiskum, sem væru þá frumkenni ganglima, en það einkennir víðtækar flokkunarheild á þróunartrénu sem er neðan við hópinn ferfætlinga. Á sama hátt eru vængir leðurblaka ummyndaðir ganglimir og eru því vísbending um sameiginlegan uppruna allra leðurblaka – í þessu tilviki er frumkennið „ganglimir ferfætlinga“ og þar fyrir ofan á trénu er hópkennið „leðurblökuvængir“. Þannig er haldið áfram að leita sífellt fleiri hópkenna og afhjúpa tré sem endurspeglar kvíslgreiningu þróunar.
Nú er það svo í reynd að allar gagnaskrár um ætluð hópkenni tegunda (putative synapomorphies) innihalda einhverjar mótsagnir um sameiginlegan uppruna þeirra. Dæmi um það er gagnaskráin á meðfylgjandi mynd. Tegundir A og B, hafa hópkennið x’ en ekki tegund C sem hefur frumkennið x. Það bendir til að tegundir A+B hafi báðar erft x’ í umbreyttri mynd frá sameiginlegum forvera og tilheyri því einættuðum hóp sem tegund C er ekki hluti af (sjá mynd, tré 1). Hinsvegar hafa tegundir B og C hópkennin y’ og z’, sem eru aljöfn (congruent) þar sem bæði styðja tilgátuna um að B+C myndi einættaðan hóp sem tegund A er ekki hluti af (sjá mynd, tré 2). Það eru því tvöfalt fleiri hópkenni sem benda til að tegundir B+C séu innbyrðis skyldari en A+B. Ef tré (2) reynist rétt þá kallar það á aukatilgátu sem segir að hópkennið x’ sé í raun sýndarlíking (homoplasy) sem myndaðist í tveimur sjálfstæðum skrefum við þróun tegunda A og B. Sýnt hefur verið fram á að þróunartré sem lágmarkar fjölda sýndarlíkinga, eins og tré (2), er jafnframt það líklegasta á grundvelli tiltekins gagnasafns.
Gögn yfir hópkenni tegunda, eins og kirnaraðir gena, eða líkamsgerð, geta verið gríðarlega umfangsmikil. Þróaðar hafa verið tölfræðiaðferðir til að finna líklegasta þróunartréð fyrir gagnasöfn af ýmsum toga. Í grófum dráttum má skipta þessum aðferðum í tvennt. Annarsvegar eru þær sem byggjast á einföldunargildi (parsimony criterion) og hinsvegar þær sem styðjast við þróunarlíkön, sem aftur eru tvenns konar; í fyrsta lagi aðferð mesta sennileika (maximum likelihood) og hinsvegar aðferðir sem byggjast á bayesískum líkindareikningi. Reyndar eru nafngiftir á þessum aðferðum nokkuð villandi, vegna þess að einföldunaraðferðin (parsimony) tilheyrir einnig flokki tölfræðiaðferða sem eru kenndar við mesta sennileika.
Samrunaþróun og takmörk upprunaflokkunar
Síðustu áratugina hafa þróunartré að verulegu leyti byggst á gögnum um byggingu prótína og gena. Slíkar upplýsingar hafa til að mynda umbylt flokkun blómplantna og dregið fram áður hulinn skyldleika meðal dýra, en jafnframt rennt styrkari stoðum undir viðteknar hugmyndir um skyldleika stærri flokkunarheilda. Þróunartré sem grundvallast á einu eða fleiri genum eru gjarnan kölluð genatré (gene tree). Í ljós hefur komið að mismunandi gen veita misvísandi upplýsingar um skyldleika tegunda svipað og þekkt er með hefðbundin líkamseinkenni eins og beinabyggingu, vöðva, blóðrásarkerfi og fleira. En genin hafa einnig varpað ljósi á furðulegt og áður óþekkt fyrirbrigði, sérstaklega í þróun örvera.
Hefðbundin flokkunarkerfi byggjast á því að hver flokkunarheild og tegund geti aðeins verið upprunnin af einum móðurstofni. Almennt hefur ekki verið gert ráð fyrir að ættmeiðar sem hafa eitt sinn aðgreinst, gætu runnið saman síðar í þróunarsögunni. Hver tegund er því mögulega upphafið að nýjum ættmeið, algerlega einangrað og óháð fjarskyldari flokkunarheildum. Þannig virtist sem þróuninni væru sett ákveðin mörk. Það heyrði til undantekninga að nýjar tegundir yrðu til á einni kynslóð við kynblöndun fjarskyldra tegunda, þótt slík samrunaþróun (reticulate evolution) hafi löngum verið kunnuglegt úrlausnarefni við flokkun ýmissa plantna. Flokkun slíkra blendingstegunda skapar töluverð vandkvæði í hefðbundnum flokkunarkerfum sem eru hugsuð til að endurspegla kvíslgreind þróunartré. Talið var að örverur fylgdu sama kvíslgreinda þróunarferli og dýr og plöntur. Genarannsóknir hafa leitt í ljós að uppruni frumulíffæra á borð við hvatbera og grænukorn verður best útskýrður með samrunaþróun, þar sem örverur af mismunandi tegundum runnu saman í fyrndinni og urðu hlutar af nýjum tegundum. Samhliða því fluttust gen úr erfðamengjum grænukorna og hvatbera inn í erfðamengi viðkomandi „hýsiltegunda“. Þróunarsaga grænukorna og hvatbera á sér því sjálfstæða þróunarsögu áður en þau urðu hlutar af nýjum tegundum og ættbogum.
Síðustu áratugina hefur komið sífellt betur í ljós að bakteríutegundir geta skipst á genum. Þess háttar genaflakk eða láréttur genaflutningur (lateral / horizontal gene transfer) hefur að nokkru marki átt sér stað milli fjarskyldra flokkunarheilda og virðist hafa skipt umtalsverðu máli í þróun örvera. Þegar gen flyst úr einni tegund og yfir í aðra fjarskylda tegund, þá flytjast með aðskotageninu þær stökkbreytingar sem urðu innan upprunalegs ættmeiðs. Að þessu leyti hafa þróunarsögur tveggja ættmeiða runnið saman. Til að greina samrunaþróun af þessum toga meðal örvera er lesið úr mörgum genum, oft heilum erfðamengjum. En samrunaþróun varpar nýju ljósi á merkingu hugtaksins tegund. Til dæmis samanstendur genamengi saurgerilsins Escherichia coli af um 4.288 genum, en uppruna 755 þeirra má skýra sem genaflakk úr fjarskyldum tegundum raunbaktería síðustu 100 ármilljónirnar. Uppruna hvatbera í heilkjörnungum má rekja til svonefndra alfa-dreifkjörnunga og sennilegast eru grænukorn plantna komin af blágrænuþörungum. Slík samrunaþróun fellur ekki vel að kvíslgreindu þróunartré, með einangruðum ættmeiðum sem mynduðust fyrst við aðskilnað tegunda. Þó er sennilegt að verulega hafi dregið úr vægi samrunaþróunar meðal fjölfruma dýra og plantna, en fjölfrumungar urðu ekki til fyrr en tiltölulega langt var liðið á þróunarsögu lífsins. Ái allra lífvera var því ef til vill ekkert eitt lífsform né heldur ákveðinn afmarkaður ættmeiður. Hugsanlega var það samfélag allskyns dreifkjörnunga sem skiptust á genum og þróuðust sem misjafnlega einangraðir hlutar innan sömu heildar. Smám saman varð genaflakk tiltölulega fátíðara milli afmarkaðra hópa þegar hver og einn aðlagaðist að mismunandi umhverfisskilyrðum og myndaði sérhæfða líkamsgerð og lífsmáta, sem samsvara núlifandi flokkunarheildum raunbaktería, fornbaktería og heilkjörnunga. En í reynd er það varla svo að þessar niðurstöður kollvarpi algerlega viðteknum hugmyndum lífsins tré, þó að vissulega breyti þær undirstöðum þess og varpi nýju ljósi á rætur þróunarsögunnar.
(gg@ni.is)
Myndir
Myndatexti: Þrjár mismunandi gerðir af flokkunarheildum. (1) Tveir einættaðir hópar (monophyletic groups) sem hvor um sig inniheldur alla afkomendur frá einum sameiginlegum áa. (2) Fjölættaður hópur (polyphyletic group) inniheldur aðeins hluta af afkomendum tveggja eða fleiri áa. (3) Vanættaður hópur (paraphyletic group) inniheldur aðeins nokkra af afkomendum eins forföður. Aðeins einættaðir hópar samsvara náttúrulegum flokkunarheildum, en fjöl- og vanættaðir hópar eru tilbúnar flokkunarheildir eftir ýmsum hentugleikum og eru á skjön við kvíslgreiningu þróunar. (Eftir Hennig 1965, 2. mynd) – Ljósm. Guðmundur Guðmundsson
Í stigskiptu flokkunarkerfi Linnés var lífríkið flokkað í tvö ríki, plöntur og dýr. Plöntur hreyfa sig ekki, hafa frumuveggi og margar þeirra eru frumbjarga. Þegar á seinni hluta nítjándu aldar komu fram hugmyndir um fleiri ríki til að gera betur grein fyrir lífheiminum og 1866 stakk Haeckel upp á sérstöku ríki, Protista, fyrir einfrumunga, slímsveppi, svampa og bakteríur. Síðar voru bakteríur svo settar í eigið ríki, Monera. Á sjötta áratug síðustu aldar var stungið uppá sérstöku ríki fyrir sveppi, Mycota. Þetta fimm ríkja kerfi er það kerfi sem enn er oft notað í kennslubókum þó flestir geri sér grein fyrir annmörkum þess og að það flokkar saman ýmsa hópa sem ekki tilheyra sömu þróunarlínu, eru einætta, þ.e. innihalda alla afkomendur ákveðins forföðurs. Stungið hefur verið uppá ýmsum útgáfum af kerfum þar sem gert er ráð fyrir fleiri ríkjum eða í sumum tilfellum yfirríkjum sem ná betur að endurspegla þróunarsögu lífsins.
