15. febrúar 2023. Borgþór Magnússon: Gróðurbreytingar í Skaftafelli í kjölfar friðunar og hlýnandi veðurfars

Í Skaftafelli í Öræfum hafa staðið yfir rannsóknir á gróðri frá árinu 1979. Þá var hafist handa við að setja þar niður fasta reiti og lauk því 1981. Reitirnir voru yfir 50 að tölu, í 100 til 650 m hæð yfir sjávarmáli, framan við Skaftafellsjökul, í Skaftafellsheiði og í Morsárdal, á ungum áraurum og jökulruðningi, hálfgrónum melum, í mólendi, birkikjarrlendi og deiglendi. Markmið rannsóknanna var að efla þekkingu á gróðri í Skaftafelli og að fylgjast með breytingum í kjölfar þess að þar dró úr sauðfjárbeit eftir stofnun þjóðgarðs 1967 og að land var girt 1978. Reitirnir voru endurmældir 1985–1987 og síðan aftur sumarið 2018. 

Niðurstöður sýna að fremur litlar breytingar höfðu orðið á gróðri milli fyrstu og annarrar mælingar en hins vegar miklar við hina þriðju árið 2018. Þá hafði birki aukist mjög að útbreiðslu og þekju, en einnig bláberjalyng, krækilyng, alaskalúpína og fleiri tegundir. Gróðurbreytingar höfðu orðið í átt frá melagróðri, mólendi og kjarrlendi til gróskumeiri lyng- og blómskóga með færri tegundum æðplantna og minni fjölbreytni. Við þetta höfðu margar smávaxnar og beitarþolnar tegundir látið undan síga. Færri og stórvaxnari tegundum sem einkenna friðað land og skógarbotna hafði hins vegar vaxið ásmegin.  

Gróðurbreytingar í Skaftafelli voru minni eftir því sem ofar dró í landi. Frá fyrstu til síðustu mælinga hafði tegundum æðplantna að jafnaði fækkað í reitum neðan 300 m hæð yfir sjávarmáli en fjölgað ofan 450 metra. Mest umskipti á gróðri í Skaftafelli urðu þar sem alaskalúpína hafði breiðst yfir hálfgróna mela með ungbirki við Bæjarstaðarskóg. Þar hafði vaxið upp birkiskógur sem um margt var tekinn að líkjast hinum gamla skógi.

Friðun lands fyrir sauðfjárbeit, eftir þunga nýtingu á síðustu öld, er höfuðorsök gróðurbreytinga í Skaftafelli frá því um 1980 en hlýnandi veðurfar á rannsóknatímabilinu hefur vafalítið ýtt undir þær. Á næstu áratugum mun útbreiðsla birkis og skóglendis aukast í Skaftafelli á landi sem fær frið fyrir ágangi vatna. Líklegt er að alaskalúpína muni þar einnig margfalda útbreiðslu sína á aurum og í skriðurunnum hlíðum og gjörbreyta gróðurframvindu.